به طور کلی، پناهجویان ، پناهندگان ، بازگشت‌کنندگان و افراد بدون تابعیت یا در معرض خطر بی‌تابعیتی افراد تحت حمایت کمیساریا هستند.
گروههای متفاوتی که کمیساریا در ایران پشتیبانی میکند:
۱. افغانستانی های دارنده کارت آمایش و عراقی های دارنده کارت هویت ( پناهندگان بر مبنای موقت/ گروهی)
بعد از ثبت‌نام اول آمایش و هویت در سال ۱۳۸۰، دفتر اتباع فرآیندی را فراهم کرد که دارندگان کارتهای آمایش و هویت بتوانند سالیانه کارتهای خود را تمدید کنند. با وجود اینکه روی کارت آمایش ذکر شده ” کارت اقامت موقت اتباع خارجی ” ولی در حقیقت به معنای وضعیت پناهندگی در کشور ایران می‌باشد و دارندگان کارت از حمایتهای مخصوص پناهندگان بهره مند می شوند.
بر طبق اطلاعات کمیساریا ، فقط شهروندان افغانستانی و عراقی که سابقاً در پایگاه داده آمایش و هویت ثبت‌نام کرده اند، امکان ثبت‌نام مجدد را دارند. کودکان در صورتی می‌توانند کارت آمایش یا هویت داشته باشند که هر دوی والدینشان کارت آمایش یا هویت معتبر داشته باشند.
از سال ۱۳۹۲ ، موسسات خصوصی (دفترهای کفات ) از طرف دولت برای انجام برنامه ثبت‌نام کارتهای آمایش و هویت تعیین شده اند، که مدارک و رسیدهای لازم برای تمدید کارتهای آمایش و هویت را دریافت می‌کنند و همچنین مجوزهای موقت کار را صادر می‌کنند.
در مهرماه سال ۱۳۹۹، اداره اتباع اعلام کرد که طبق آمار دولت ۷۸۰,۰۰۰ نفر افغانستانی دارنده کارت آمایش و ۲۰,۰۰۰ عراقی دارنده کارت هویت ( در مجموع ۸۰۰,۰۰۰ ) در ایران زندگی می‌کنند.
حقوق و تعهدات دارندگان کارتهای آمایش و هویت
هیچ سند قانونی که حقوق و تعهدات دارندگان کارتهای آمایش یا هویت را برای فرد مشخص کند، وجود ندارد. به طور موثر در عمل، داشتن کارت آمایش و هویت به دارندگان این اجازه را میدهد تا برای مدت اعتبار در استان مشخص شده اقامت داشته باشند و به آنها اجازه میدهد که برای گرفتن مجوز کار درخواست دهند. برای هرگونه سفر خارج از استان محل ثبت‌نام باید مجوز گرفته شود. کسانی که کارت آمایش یا هویت آنها منقضی شده باشد یا خارج از استان ثبت شده سفر کنند، در معرض خطر دستگیری، بازداشت و یا اخراج از کشور هستند.
حقوق اعطا شده به افراد با وضعیت آمایش و هویت شامل دسترسی به تحصیل، خدمات بهداشتی، بیمه سلامت و استخدام در مشاغل از قبل تعیین شده در صورت داشتن مجوز کار می‌باشد.
دارندگان کارتهای آمایش و هویت که در ایران زندگی می‌کنند اجازه گرفتن گواهینامه رانندگی ندارند ( که شامل موتورسیکلت هم میشود). در نتیجه، هر پناهنده ایی که با وسایل نقلیه رانندگی کند قوانین راهنمایی و رانندگی را نقض کرده و رفتار خلاف قانون تلقی میشود. در صورت بروز حادثه که به آسیب، مرگ یا خسارات مالی منجر شود بدون داشتن گواهینامه، راننده مسئول شناخته شده و می تواند به پرداخت خسارت یا زندان متهم شود . کمیساریا توانایی محدودی برای کمک در این گونه موارد دارد.
قصد عبور غیر قانونی از مرزها می‌تواند به ابطال کارت آمایش و اخراج از کشور منجر شود.
برای اطلاعات بیشتر به سایتهای زیر رجوع کنید:
۲. دارندگان پاسپورت و ویزا
پاسپورت خانواری یک سند رسمی است که توسط سفارت افغانستان صادر شده و تایید کننده هویت و شهروندی دارندگان پاسپورت می‌باشد که به آنها اجازه میدهد تحت حفاظت آن به کشورهای دیگر و از کشورهای دیگر سفر کنند. این پاسپورتها برای شهروندان افغانستانی بدون مدرک که ساکن ایران بودند بر پایه طرح جامع ساماندهی در سال 1389 صادر شدند. طرح جامع ساماندهی به افغانستانیهای بدون مدرک این اجازه را داد که توسط دولت ایران ثبت شوند و پاسپورت افغانستانی و ویزا دریافت کنند.
مهمترین مزایای داشتن پاسپورت/ویزا در مقابل کارت آمایش امکان گرفتن گواهینامه رانندگی، دسترسی به موقعیت های شغلی بیشتر و آزادی بیشتر در تردد در ایران هستند.
تمام دارندگان آمایش که مایل به ثبت‌نام در دانشگاههای ایران هستند باید کارت آمایش خود را با پاسپورت شامل ویزای دانشجویی تعویض کنند.
۳. اتباع خارجی بدون مجوز ورود /اقامت معتبر ( افراد فاقد مدرک)
افراد بدون مدرک افراد تحت حمایتی هستند که یا مدرک اقامت منقضی شده دارا می‌باشند مانندکارتهای آمایش/هویت یا ویزا و یا جمعیت زیادی که برای چندین دهه ساکن ایران بوده اند و یا تازه وارد هستند و هیچ وقت مدرک قانونی نداشته اند.
کسانی که تا به حال هیچ نوع ثبت‌نامی نداشته اند در خطر دستگیری و یا اخراج از کشور هستند. آنها واجد شرایط هیچ شغل رسمی، دسترسی به بیمه سلامت همگانی ( به استثناء برخی موارد با آسیب پذیری بالا) و خدمات مالی نیستند.
۴. دارندگان کارت/برگه حمایت تحصیلی ( کارت آبی)
از سال 1394 ایران به کودکان افغانستانی بدون مدرک اجازه داد تا به تحصیل در دوره ابتدایی و متوسطه دسترسی داشته باشند.
دانش آموزان خارجی بدون مدرک فقط می‌توانند با برگه مخصوصی که برای حمایت تحصیلی توسط اداره اتباع صادر میشود ثبت‌نام کنند که این برگه فقط به منظور ثبت‌نام در مدارس استان محل صدور ، صادر میشود. در غیاب مدارک (هویتی) لازم، این مدرک شامل اطلاعات هویتی است که از طرف متقاضی اعلام شده و تنها برای یکسال معتبر است.
۵. جمعیت های در معرض خطر بی‌تابعیتی
بعضی افراد در ایران در خطر نگرفتن تابعیت ایران و یا نداشتن تابعیت هیچ کشور دیگری می‌باشند. شناخته نشدن به عنوان شهروند هیج کشوری به معنی بی‌تابعیتی می‌باشد. این مساله به شدت دسترسی به خدمات دولتی ، مدارک هویتی و فرصتهای آینده را محدود میکند.
در ایران اگر افراد نتوانند ایرانی الاصل بودن خود را اثبات کنند ممکن است از گرفتن تابعیت محروم شوند. این مساله معمولاً هنگامی اتفاق می‌افتد که پدر کودک ایرانی نباشد. گروههای دیگری که در اثبات ایرانی بودن خود مشکل دارند کردهای فیلی، خاوریها، زابلیها، قبایل لکزایی و بلوچها می‌باشند. دولت ایران برای پیشگیری و کاهش بی‌تابعیتی در حال برداشتن گامهای محکمی است که به مادران اجازه میدهد که تابعیت خود را به کودکان خویش منتقل کنند تا آنها به آموزش بهتر ، مراقبتهای بهداشتی و فرصتهای شغلی دسترسی پیدا کنند.
اگر شما مادر ایرانی هستید که با مرد غیر ایرانی ازدواج کرده است، در حال حاضر می‌توانید درخواست دهید تا تابعیت شما به فرزندان شما منتقل شود. شناسنامه( دفترچه هویت ملی) به فرزندان شما تمام حقوق و امتیازاتی را که یک ایرانی از بدو تولد ازآن برخوردار است، میدهد. اگر شما فکر می‌کنید در معرض خطر بی‌تابعیتی هستید می‌توانید با کمیساریا برای گرفتن مشاوره و پشتیبانی تماس بگیرید.
[1] Prima Facie Refugees